Wysokość pracowniczej pensji podlega weryfikacji przez ZUS i może być przez niego kwestionowana, jeśli zachodzą uzasadnione przesłanki do uznania, że wynagrodzenie zostało celowo zawyżone (np. w celu wyłudzenia świadczeń z systemu ubezpieczeń społecznych). Tak stwierdził Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 29 listopada 2017 r., sygn. akt P 9/15. Podkreślono w nim, że kwota wynagrodzenia umownego, rzutującego na podstawę wymiaru składek zusowskich może i powinna być przez organ rentowy weryfikowana z uwagi na publicznoprawny charakter stosunku ubezpieczeniowego.
Podobny pogląd wyrażono w wyroku Sądu Najwyższego z 13 czerwca 2017 r., sygn. akt I UK 259, w którym zaznaczono, że organy i sądy ubezpieczeń społecznych są uprawnione do weryfikacji intencjonalnie zawyżanych deklaracji podstaw wymiaru składek na ubezpieczenia (art. 58 § 3 Kodeksu cywilnego w związku z art. 300 KP), jeżeli następuje to w celu i z zamiarem nadużycia prawa do długoterminowych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ustalenie w umowie o pracę nadmiernie wysokiego wynagrodzenia za niezbyt liczne czynności „pracownicze” może być w konkretnych okolicznościach sprawy uznane za nieważne w części przekraczającej zasadę godziwego wynagrodzenia za pracę w rozumieniu art. 78 § 1 KP i naruszające zasady współżycia społecznego oraz zasadę solidarności systemu ubezpieczeń społecznych z zamiarem osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem tego systemu oraz „pokrzywdzenia” innych rzetelnych i uczciwych ubezpieczonych.
Ten sam ton wybrzmiewa z wyroku Sądu Najwyższego z 20 czerwca 2018 r., sygn. akt I UK 166/17, w uzasadnieniu którego uwypuklono, iż:
1. Przy kształtowaniu wysokości wynagrodzenia znaczenie ma wiele czynników – wymienia je art. 78 § 1 KP, stanowiący, że wynagrodzenie za pracę powinno być tak ustalone, aby odpowiadało w szczególności rodzajowi wykonywanej pracy i kwalifikacjom wymaganym przy jej wykonywaniu, a także uwzględniało ilość i jakość świadczonej pracy.
2. Ustalanie wysokości świadczenia poddane zostało również czynnikom leżącym poza pracodawcą i pracownikiem. Okazuje się bowiem, że wynagrodzenie kształtowane jest nie tylko bodźcami wskazanymi w art. 78 § 1 KP, ale pośrednio również koniunkturą gospodarczą, opłacalnością działalności w danej branży, miejscem wykonywania pracy, relacją między popytem i podażą, wielkością stopy bezrobocia.
3. Co do zasady nie jest rolą sądu pracy ocena przyznawania pracownikom wygórowanych świadczeń.
4. W utrwalonym orzecznictwie (które ostatnio zostało wszechstronnie przedstawione przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 1 czerwca 2017 r., I UK 253/16) dopuszczono możliwość zakwestionowania wysokości ustalonego przez strony wynagrodzenia za pracę, stwierdzając, że w ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych ZUS może negować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało ono wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zamiaru obejścia prawa (art. 58 KC). Uprawnienie to wynika z założenia (przedstawionego przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 27 kwietnia 2005 r., II UZP 1/05, OSNP 2005 nr 21, poz. 338), że umowa o pracę wywołuje skutki nie tylko bezpośrednie, dotyczące wprost wzajemnych relacji między pracownikiem i pracodawcą, lecz także dalsze, pośrednie, w tym w dziedzinie ubezpieczeń społecznych; kształtuje ona stosunek ubezpieczenia społecznego, określa wysokość składki, a w konsekwencji prowadzi do uzyskania odpowiednich świadczeń.
5. W prawie ubezpieczeń społecznych istnieje bowiem znacznie mocniejsza niż w prawie pracy bariera działania w ramach prawa, oparta na wymagającym ochrony interesie publicznym i zasadzie solidarności ubezpieczonych. Powyższe stanowisko znajduje odzwierciedlenie w orzecznictwie (zob. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 5 czerwca 2009 r., I UK 19/09, z dnia 23 stycznia 2014 r., I UK 302/13, oraz postanowienia z dnia 28 stycznia 2011 r., I UK 314/10, z dnia 11 września 2012 r., III UK 18/12, z dnia 14 września 2012 r., I UK 220/12, z dnia 9 lutego 2017 r., III UK 103/16, niepublikowane).
6. Wprawdzie w sferze ubezpieczeń społecznych, kryteria służące do weryfikacji wynagrodzenia za pracę zostały zaostrzone, to jednak tendencja ta nie upoważnia do nadmiernego rygoryzmu. W szczególności, nie może on polegać na formułowaniu abstrakcyjnego i uniwersalnego wzorca redukcyjnego. Nie jest też prawidłowe zaakcentowanie wybranych czynników (niekorzystnych dla strony), przy pominięciu innych, które niekoniecznie świadczą o uchybieniu zasadom współżycia społecznego, czy też zamiaru obejścia prawa.
